Zgjuarsia e lypsarëve të kafeterive të lë sy hapur. Bota e zhurmshme dhe kaosi s’arrijnë të pasqyrojnë krejtësisht kafën dhe kafja s’është strehë sa për të pirë. Kafeteria mbetët skenë ku luhen drama të përditshme dhe ushtrohen strategji të vazhdueshme. Vëzhgimi është në çdo hap, çdo shikim dhe çdo fjalë mbart peshë aty. Lypsarët lëvizin nën hije dhe, anipse përjashtohen të parët, janë më të mprehtit në leximin e këtij teatri.
Dy-tre minuta në kafeteri u mbeten lypsarëve para se t’i përzënë—po këmbëngulën rrezikojnë të nxirren zhagas jashtë. Ama, lypsarët në pak sekonda arrijnë të dallojnë; cilës tavolinë t’i ofrohen, cili myshteri është preha që joshet me llafe mëshiruese a urata, cilit kamarier t’i buzëqeshin dhe cilit të mos i ofrohen, cilit prej myshterinjve a kamarierëve t’i ankohen se nuk arritën të fitojnë ndonjë gjë, apo cilit kamarier të mos i ankohen apo të mos i rezistojnë sa urdhërohen të dalin jashtë.
Nëpër vite si gazetar kuptova kurthimin e profesionit në shpërfaqje të plotme të një ngjarje—sidomos brenda vendit të punës që bëhej në Kosovë. Sa më shumë tentoja të shtjelloja ekspresiencat, ngjarjet, hekat, a përplasjet e vendit të punës nëpërmjet shkrimeve më zgjerohej një zonë buffer që s’kapërcehej dot vetëm përmes intervistave. Ndërmora të eksperimentoja dhe, si gazetar undercover, nisa të punoja si kamarier për 1 muaj. Më qëllim të shkruaj mbi secilën të gjetur, mbi secilën ngjarje, secilën eskperiencë, hekë, përjetim a përplasje dhe ta publikoja si hulumtim.
Përmes eksperimentimit doja të zhbiroja marrëdhëniet mes mysterinjve dhe kamarierëve, punëtorëve mes vete, punëdhënësve dhe kamarierëve, por mbi të gjitha marrëdhëniet e trinomit kamarierë-myshterinjë-punëdhënës.
Nëpër vite kafja më qëndroi përbri jetës sociale: Mejdan i përplasjeve të ashpra, por edhe i miqësive e dashurive të pakrahsueshme ishte; me të hedhur hapin aty qejfi ishte i garantuar, siç ishte abuzimi; pamëdyshje, ngjizja e copëzeva kyçe të shkrimeve të mia gazetareske ngacmohej nga eskperiencat aty—qoftë prej takimeve të rastësishme, qoftë atyre të planifikuara; biseda (spontane apo të caktuara) diktonin përkushkushtimet e mia; mbi të gjitha, leximet e mia i përktheja brenda vëzhgimeve brenda kafes.
E dija moti-kohë se zhurma dhe kaosi s’paqyrojnë kafën, ashtu siç kafja s’është veç strehë për një të pirë—motmotet zhveshën atë skenë dramatike ku ushtohet pushteti në çfarëdo forme. Ama, duket se kisha harruar se zotër të vëzhgimit nëpër kafeteri janë pronarët. Për 1 muaj sa punova kamarier tek “Kafja me Tri Harqe’’ dhe—anipse ende besoj se zgjuarsia e lypsarëve të ly syhapur— arrita të kuptoja se asgjë s’krahasohet me vazhgimin dhe insistimin e pronarëve të kafeterive, por sidomos të menaxherëve të tyre!
Asgjë s’i shpëton vëzhgimit në kafe:
Fillimisht, myshterinjtë të matin sapo futesh brenda–ca nga kurreshtja e kotë, për të tjerë mund të jesh i njohshëm, të tjerë, anipse rrallë, mund të tentojnë të flirtojnë më ty; nga kamerat e objektit je kapur ende pa u futur brenda; ndërsa kamarierët sikur zhvillojnë mekanizëm ku skenojnë secilën lëvizje brenda perimetrit të kafës, përfshi tentimet e lypsarëve që nën hije të fshehin lëvizjet e tyre.
Ama, asgjës s’i shpëton, ama bash asnjë copë, vëzhgimi të kafës sikur e bëjnë menaxherët e kafeve që janë aty prej pronarëve të kafeve—dhe këto asnjëherë s’e mora vesh më mirë sesa punova me Kushtrimin* (një prej pronarëve të “Kafja me Tri Harqe’’—veç e dija se pronarët janë të poshtër, ama asnjëherë s’e dija se më të poshtërit janë menaxherët që janë edhe pronarë!
***
Më 17 shkurt 2024 nisa punën në ndërrimin e pasditës. Në ecje të zakonshme bëja rreth 20-25 minuta rrugë nga banesa për të nisur orari deri te ‘‘Kafja me Tri Harqe’’, dhe atë ditë të festës së Ditës të Pavarësisë të Kosovës u nisa drejt kafës rreth orës 2:10. Çuditshëm ajo ditë dimri qe me rreze dielli dhe po aq e pazakonshme ishte mungesa e njerëzve në rrugën zakonisht ndjekja —çka s’ishte e zakonshme – për të nisur punën në 3 pasdite. Gjeta kolegët, menaxherët dhe pronarët në çoroditje duke stolisur ambientin. Kolegët po pastronin dhe po stolisnin tarracën me flamuj të Kosovës dhe Shqipërisë—në kombinimin kaltër-verdhë-bardh-kuq-e-zi. Hapësirat e brendshme të kafes gufonin me muzikë patriotike — playlista e YouTube sillej mes këngëve të Shkurte Fejzës, Ilir Shaqirit dhe Gold AG-së.
Pritshmëritë ishin për fluks myshterinjsh në atë ditë-natë feste. Rrugës drejt kafes hasa në pak njerëz e vetura, çka s’ishte e zakonshme për ditën e pavarësisë. Sa u futa në kafe më angazhuan të shpërndaja ballona me dizajnin e flamujve. Me ta kryer misionin arrita të gjej kohë për një kafe për vete dhe të hapja laptopin.
‘‘Kosovarët ia mësyjnë Shqipërisë në Ditën e Pavarësisë’’, ‘‘Kolona të gjata në kufirin Kosovë-Shqipëri’’, apo ‘‘Festë e zbehtë për Pavarësi’, lexova tituj lajmesh. Isha super-hangover dhe anipse e shihja mungesën e qarkullimit të njerëzve dhe lexoja raportimet e mediave u luta ‘‘ishalla s’ka shumë myshterinj se s’e di qysh ja baj’’, përsa ia kujtova vetes sa pak orë gjumë kam. Ama menaxherët dhe pronarët e kafes ishin përgatitur për çfarëdo rrethane.
‘‘Kafja me Tri Harqe’’ në ndërrimin e pasdites, së paku atë kohë, punonte me vetëm një kamarier. Për atë ditë-natë feste ishte caktuar si kamarier edhe Liridoni*. Ai ishte nënpunës në sistemin gjyqësor të Kosovës dhe punën në kafe e niste në ora 18:00 (nga e hëna tek e premtja). Atë ditë-natë feste ai ishte caktuar të punonte nga ora 12 e mesditës deri në përfundim të orarit.
Liridonin për herë të parë e takova në ditën time të parë të punës Me të më njoftoi Neta* banakierja e kafes. 25-vjeçarja çdo ditë niste punën në ora 3 pasdite, atëherë kur përfundonte ndërrimin e punës Erona*, banakierja tjetër.
Neta ishte banakiere e jashtëzakonshme, edhe kur s’donte të ishte e tillë. Banaku ndërronte që në minutat e para në orarin e saj. Fillimisht zhdukeshin gotat me ujë, me të cilat përcjellej çdo filxhan kafe, që qëndronin me orë mbi banak – sipas saj, ishte ofenduese të shërbehet filxhani i kafës me ujë që rri mbi banak për orë. Vrrr-vrrr-vrrr ishte zhurma mbizotëruese e makinës së larjes së enëve më të nisur ajo punën. Ajo qe dirigjentja e kafes me të marrë ndërrimin e punës dhe kjo më lehtësonte tejmase punën time.
‘‘King mos ta nin, të nimoj un [nëse bllokohesh], më tha Neta që në ditën e parë kur nisa punën, bile, në ditët e para të punës për mua, kujdesej të më shpjegonte sistemin kompjuterik ku shënohen porositë.
‘‘Po e dhezi një cigare derisa e kryni ju’’. ‘‘Bima një espresso’’, më tha Liridoni që në sekondat e parë që u takuam, përderisa u kujdes të shtonte ‘‘edhe një shpuzore… naltë’’, sa bënte me gisht.
‘‘Ai vonohet gjithë, mos e prano!’’, vrullshëm insistoi Neta, duke më sqaruar se Liridoni, kamarieri tjetër i kafes, zakonisht vonohet në ndërrimin e punës – orë në të cilën përfundoja unë orarin e punës.
‘‘Qaj [poshtë] osht Kushtrimi, te ai e dorëzon pazarin’’, më tha Liridoni, kur herën e parë i thashë se kam përfunduar orarin e punës dhe më duhet të shkoj, dhe krejt kjo i nxitur nga insistimi i Netës.
‘‘Pritëm në zyre’’, ma preu Kushtrimi (pronari/menaxheri i kafes) sa tentova t’i them ‘‘tung Kushtrim […] a barazohemi se erdhi Liridoni’’, dhe më bëri me gisht kah kuzhina që çonte tek zyra e kafes.
Me t’u futur në zyrë vërejta televizorin ku shfaqeshin pamjet e kamerave të secilit qosh të sallave të kafes. Sa u ula në tavolinën përballë televizorit, dhe numëroja paratë e pazarit, më ra në sy një kartëvizitë fast-foodi në cepin e televizorit ku shënohej ‘‘edhe Shefi dikur ka nisur si punëtor’’.
‘‘Unë merrna me punëtorë e k’to sene a me marr diko në punë a s’e marr… po s’jam kanë k’to ditë knej’’, ma priti Kushtrimi, sapo u ul ballaz meje—afër 40 minuta pas orarit të punës për të cilin paguhesha.
E shihja se ishte nevrik dhe donte të tregonte dhëmbët në secilën rrethanë.
‘U dashtë me folë me mu, po s’ka lidhje, s’jam kanë k’nej’’, thoshte ai si ndër zë derisa numëronte paratë e pazarit që dorëzova para tij.
Kushtrimi më caktoi rrogën 350 euro në muaj. U kujdes të theksonte se kamarierët e ‘‘Kafes me Tri Harqe’’ në dy muajt e parë të punës paguhen 300 euro në muaj. Ai sikur shpërfaqi mëshirë kur 5 ditët sprovë pa pagesë, që m’i caktoi Besmiri (pronari tjetër i kafes), i rrëzoi dhe më tha se nga dita e parë e punës do të më llogaritej paga. Më njoftoi se 6 ditë të javës do të punoja dhe në javën e parë s’kisha asnjë ditë pushimi.
Më kujtohet si sot kur mendova se Kushtrimi ishte arrogant dhe isha i bindur se herdo-kurdo do të përplaseshim. Ditën e parë të punës myshterinjtë u treguan dorëlirë dhe më dhanë mbi 15 euro bakshisheve.
Kushtrimit kjo s’i pëlqeu aspak. Sipas tij bakshishet ndahen në xhep të veçantë të kuletës së kamarierit dhe në çfarëdo rrethane tjetër bakshishet janë të dyshimta. Ky është truk i vjetër i pronarëve të kafeterive në Kosovë për të shti në xhep edhe paret e kamarierit, pasi bakshishet, kryesisht, janë kah 10, 20 apo 50 cent dhe është gati e pamundur që kamarieri – nën presion të kohës, punës intensive e ndërveprime të shumta me njerëz – të ndajë brenda punës bakshishet (këtë e di cilido kamarier që së paku ka punuar për 1 muaj kamarier në secilën kafe në Kosovë).
‘‘Po t’i la sot 5 euro, masi o dita e parë e punës, tjera herë jo’’, më tha Kushtrimi kur mori 10 euro të bakshisheve të mia të asaj dite, dhe u kujdes të më tregonte që 5 eurot tjera të bashkshisheve t’i ndaja ⅓ e tyre me banakieren—çka edhe e bëra, kur Netës ia dhash 2 euro.
Atë ditë, pos që kuptova se orari i punës mund të të shtyhet mbi gjysmë ore, bakshishi të merret po s’e ndave me kohë, kuptova se Besmiri* (pronari i tretë i kafës) s’ishte treguar i sinqertë të më sqaronte se pas orës 3 pasdite deri 6 pasdite mbi 30 tavolinat e dy kateve të kafës do i shërbeja i vetëm.
Më e rëndësishmja, kuptova se postimi publik i Trimit (pronari tjetër të kafes) — nga postimi i të cilit u ngacmova të kërkoja punë si kamarier tek ‘‘Kafja me Tri Harqe’’ — ishte gënjeshtër. Në postimin që thoshte se paga ishte 450 euro neto në muaj, se punëtorit i jepet kontratë pune dhe ju paguhen kontributet sociale.
Për mbi një muaj sa punova si kamarier tek ‘‘Kafja me Tri Harqe’’ asnjëherë nuk m’u ofrua kontratë pune, asnjëherë nuk m’u paguan kontributet pensionale dhe pagën e kisha vetëm 350 euro në muaj —cka është paga minimale në vend. Përfitime tjera ksiha një shujtë në ditë papagesë, kafet s’do i paguaja, si dhe kafeteria do m’i shiste me gjysmë çmimi birrat. Mirëpo, aty s’do punoja vetëm si kamarier; do isha edhe delivery, do pastroja çdo skutë të kafeterisë, do rëndisja tavolinat sipas tekeve të pronarëve, do merresha me pagesat e furnizimeve, duhej të sigurohesha për paratë e imëta të nevojshme për të kthyer kusur për myshterinjtë.
Pos inatit me Kushtrimin, nga ajo ditë e parë e punës kuptova se paga mund të vonohet me muaj, apo rrezikosh të mos e marrësh fare atë, si dhe mund të humbasësh vendin e punës paparalajmërim—siç ndodhi me Dennit* dhe Eronës*—kamarieri dhe banakierja që punonin në orarin e paraditës, pasi u akuzuan për neglizhencë të punës, si dhe vjedhje të pazarit, por që të dy kishin së paku mbi 1 muaj që nuk kishin marr pagat.
Tani më kujtohet se si në dy raste, përjetova kolaps, dhe u vonova në punë për gati gjysmë orari të punës. Ama, brenda kafes kisha edhe kujtime të bukura brenda kafës, sidomos kur nisa të njoh tri kuzhinierët aty: Lebiben*, Sedin* dhe Lirën*.
Nga puna aty dhimbja e tmerrshme e këmbëve, presioni i vazhdueshëm gjatë ditës, paqartësinë e orarit të punës (mund të ndodhte që në 12 të natës mësoje se nesër nis punë në ora 7 të mëngjesit) janë kujtime që mbesin edhe sot. Pastaj, si tentova që në eksperimentin tim të tentoja të jetoja vetëm me pagën e kamarierit prej 350 euro në muaj—çka ishte e pamundur, pasi vetëm në 10 ditët e para hyra borxh tek kafja për 150 euro.
***
Në më pak se dy javë punë, tak ‘‘Kafja me Tri Harqe’’ u mbajtë ndejë me muzikë live. Pak njerëz erdhën, por disa tavolina u mbushën me myshterinjë dhe unë isha caktuar kamarieri i vetëm për atë natë. Edhepse e shihja se mund t’i dilja zot punës u panikava vetëm nga ideja se në çast mund të dyndemi me myshterinj. Ama bezdia që më vinte nga një tavolinë nuk krahasohej me asgjë tjetër. Tezaku i Kushtrimit m’i ngriti nervat që në minutat e parë që erdhi. Në asnjë moment s’u ba rehat me telefon dhe nisi të kërkonte shërbime edhe për telefonin e tij.
‘‘A po më njeh mu?’’, tezaku ishte kujdesur të më pyeste qysh në ditët e para të punës sime aty, dhe, pa më dhënë kohë t’i përgjigjem, më tregoi ‘‘Jam tezaku i Kushtrimit’’. Sa herë vinte në kafe, çka nuk ishte e rrallë, kërkonte trajtim të veçantë.
‘‘Gjema bre një adapter të Samsung-ut’’, ‘‘Qysh bre… u kanë njo, ku e keni lanë’’, ishin disa nga vetëm llafet e vazhdueshme që tezaku m’i thoshte në nejën e asaj nate në ‘‘Kafja me Tri Harqe’’. Dikur u detyrova, edhe me sugjerim të Kushtrimit, që në mes të ndejës të shkoja tek marketi përballë dhe të huazoja mbushësin e telefonit. Kojshia i Marketit, siç e thërrisnim, insistoi t’ia ktheja mbushësin në më pak se 30 minuta. M’u kujtua se premtimin s’e mbajta kur pash kojshinë të futej brenda kafes, për të marr mbushësin e telefonit.
‘‘Ahh bre, çfareeee, qysh bre e murr’’, tha ai shpejt, dhe veç u largua pa më lejuar të përgjigjem. ‘‘Pffffffffff’’, sikur u shfry ndaj meje tezaku kur pa se telefonin ia kanë hequr nga mbushësi.
Atë natë të ndejes supozohej të përfundoja orarin e punës në 11 të natës. Myshterinjve qejfi u iku pak minuta para orës 12, por myshtërinjllaku vazhdoi. Tavolina e Kushtrimit, mes miqve e tezakëve, vazhdoi festën duke lëshuar muzikë tallava nga laptopi edhe pasi muzika live u ndërpre.
Sa tezaku brengosej për mbushësin e telefonit, unë shpresoja të ikja nga kafa sa më shpejt. Mbi 1 orë e gjysmë e orarit të punës që paguhesha veçse kishin kaluar dhe nisa të bëja të pamundurën t’i tregoja Kushtrimit se doja të shkoja në shtëpi. Por aty nisi loja e tij e zakonshme të vidhte minuta.
E dinte se ishte koha të ‘’barazohemi’’, por vazhdonte të pinte me miqtë e tij. E vëreja se më vëzhgonte me bisht të syrit sa herë bëja lëvizje kah tavolina e tyre dhe s’linte skutë të kafes pa qarkulluar. Kur si mbeti skutë dhe pa kur shkoja tek tavolina, nisi të pretendonte se po fliste në telefon dhe më bëri shush.
Kur ora ikte dhe i ikën metodat e ikjes, m’u drejtua:
‘’A e fshive sallën?’’
Po!
‘’WC-të?’’
Në pohim përdredha kryet, ama pa përfunduar tundjet ma priti ‘’pritëm në zyre’’.
U ula dhe e prita me qejfin më të madh, por prapë më vjedhi disa minuta.
‘‘A i ke mshelë krejt krejt?’’, më tha me t’u futur në zyrë t’u nënkuptu programin ku shënohet çdo porosi — anipse para syve kish’ raportin së bashku me pazarin.
Atë natë bakshishe m’u tubuan 4 a 5 euro, por nuk shqetësohesha për këtë, pasi dhimbja e këmbëve u bë e padurueshme dhe veç doja të ikja sa më shpejt nga aty.
Në 10 minuta ecje të ngadalshme nga kafja drejt banesës, me tu kthyer kah ‘’Rrethi i Spitalit’’ pranë QKUK-së, nga asgjëja m’u fluk nga mbrapa një veturë. Me bisht të syrit arrita të shoh ngjyrën e përhimtë të saj. Nisa të uli dukshëm tempon e ecjes dhe ashtu bëri edhe, çka më përngjua në përndjekje. Më kujdesshëm shikoja përsëri dhe vërejta brenda ishin së paku 3 apo katër persona. Dikur u ktheva dukshëm t’i shikoja dhe kuptoja se ishin policia.
Sidoqoftë, më pak metra tjera ecjeje frikën ma mori një tufë tjetër.
Si në mes të rrugës nga ‘’Rrethi i Spitalit’’ dhe ndërtesës së EULEX-it në anën e djathtë dallova një tufë të qenve, rreth 7 a 8 prej tyre. Duke frekuentuar çdo ditë atë rrugë e dija se aty diku ishte vendosur stog ushqimi qensh nga Komuna e Prishtinës. Qentë janë territorial dhe sulmojnë sidomos afër territori ku hanë. I frikësuar anova kah shtegu i biçikletave ngjitur me trotuarin ku po ecja, dhe, sa qita çantën e shpinës në krahun e djathtë nisa të afrohem ka vetura policisë, sepse më shumë kisha frikë nga qentë.
Qentë po më vëzhgonin dhe sikur vinin pas meje. Por, pas disa metrave u dorëzuan në ndjekje. Piskatën dhe u gaxhumitën mes vete dhe nëpërmjet kaçubeve të ngjitura në gardhin e ndryshkur të QKUK-së gjetën disa bira nga u futën dhe u zhdukën kah livadhet që çonin kah spitali kryesor i Kosovës. Ama policia s’u dorëzua. Ngushtimi i hapësirës mes meje dhe tyre dhe ritmi i ecjes sime s’i largoi policinë. Dikur nisa të zvogëloj tempon e ecjes, aq sa vetura e policisë po ecte paralelisht me mua dhe kur erdhën në paralele u shikuam në sy. Kur e panë që shikova u nisën vrullshëm, ama tek ‘‘Semaforat e Eulex-it’’ u ndalën vrullshëm.
Unë duhej të shkoja në të djathtë dhe aty kuptova se ishin ndalur për të më përcjellur. Vazhduan të më përcillnin deri sa u futa në hyrjen e ndërtesës ku kisha banesën, dhe u çudita që s’më ndaluan — m’u duk si vëzhgim rutinor.
Sa prisja liftin për katin e gjashtë nisa të mendoja ‘‘sa të ngjashëm janë qentë, policët dhe gazetarët’’.
Zakonisht tri palët rrinë në tufa. Të gjithë i dijnë skutat kah rrijnë tri palët — dhe me qejf s’do donin t’i hasnin, sidomos gjatës natës. Hyrje-daljet e qyteteve dhe rreth-rrotullimit janë vend-qëndrimet e preferuara të policëve, ndërsa ndërtesat shtetërore i kanë të nevojshme. Qentë preferojnë skutat e fushave, stoqet e ushqimit që vendosë komuna, vendet e mbeturinave apo secilin vend ku mund të gjendet ushqim. Gazetarët kanë qejf hapësirat virtuale, kafet i adhurojnë, dhe ndërtesat qeveritare i kanë të nevojshme.
Tri palët i gjen me bollëk nëpër sheshe.
Tri palët kanë edhe ngjashmëri karekteriale. Bëjnë zhurmë kur janë në tufë, kur janë vet sigurohen që përmes zhurmës të lajmërojnë tufën, përzihen në punë të hallkut, besojnë se janë të rëndësishmit e dynjasë dhe zakonisht janë rojtarë: Qentë mbrojnë deri në vdekje pronarin dhe dresiraten në urdhrin e tij; policët janë rojtarë e ligjshëm të rendit mbizotërues shoqëror; ndërsa gazetarët ruajnë me fanatizëm rëndësinë e tyre. Në këtë përqudnim mendimesh nisa të lahesha nën dhimbje të hatashme të dhe m’u kujtua një barcaletë me policë.
‘’Zotëri, patent-shoferin dhe dokumentetet e kerrit’’, i dehuri, hala pa e hapë në gjysmë dritaren e veturës, dëgjoi turbullt urdhrin.
‘’Sa mirë ju paska veshë nana, a binjakë jeni a’’, ua kthen, përsa këqyrte i mahnitur.
‘’Zotëri, policia jemi’’!
E ktheva ujin kah e ftohta dhe e lëshova kah këmbët. Në fillim as uji i ftohtë s’mi ndali mendimet për policët. Bile qentë dhe gazetarët nuk vishen njëjtë – mendova shkurtazi. Këmbët m’u flladitën pak dhe nisa të flej.
Mbi autorin
Ngadhnjim Avdyli ka kryer gazetarinë në Universitetin e Prishtinës. Kryesisht shkruan për politikë, qeverisje dhe drejtësi sociale. Ka punuar is gazetar për disa nga platformat më të njohura dhe serioze në vend.
(Vijon cikli i publikimeve)
Disa prej emrave të përdorur në artikull janë ndryshuar.
Redaktor: Halim Kafexholli
Fotografitë: Ferdi Limani
Ilustrimet: Arrita Katona
Ky publikim është i mbështetur nga European Endowment for Democracy (EED)
